Propozycje ćwiczeń logopedycznych usprawniających mowę dziecka
(materiały dla rodziców)
Opracowała logopeda – mgr Joanna Wernik
Środowisko rodzinne ma zasadnicze znaczenie w rozwoju mowy dziecka. To właśnie rodzice dostarczają pierwszych bodźców werbalnych w postaci słów kierowanych do dziecka. Oni, jako pierwsi powinni dostrzec zbyt wolny rozwój umiejętności językowych swojego dziecka, nawiązać systematyczną współpracę z logopedą, zachęcać dziecko do codziennych ćwiczeń zalecanych przez logopedę.
1. Kiedy należy zgłosić się z dzieckiem do logopedy?
· mowa dziecka jest zrozumiała tylko dla osób najbliższych, osoby obce często nie rozumieją jego wypowiedzi,
· dziecko jąka się,
· nieprawidłowo wypowiada głoski, opuszcza głoski w wyrazach,
· zamienia głoski na inne,
· ma niesprawne, bądź nieprawidłowo zbudowane narządy artykulacyjne (tzn. język, wargi, rozszczep podniebienia, wady zgryzu),
· podejrzewamy zaburzenia słuchu u dziecka,
· mówi „przez nos”,
· mówi cicho, niewyraźnie,
· ma trudności z prawidłową budową zdań,
· ma trudności w czytaniu i pisaniu
2. Masaż logopedyczny.
Masaż wykonujemy na około 30 minut przed posiłkiem, kilka razy dziennie. Stanowi on rodzaj biernych ćwiczeń logopedycznych, które można wykonywać niezależnie od udziału dziecka. Masaże (szczególnie wewnętrzny artykulatorów) są dla dziecka nieprzyjemne, dlatego należy wykonywać je z dużym wyczuciem, nawiązując wcześniej dobry kontakt z dzieckiem.
Przed przystąpieniem do masażu należy dokładnie umyć ręce, nasmarować twarz dziecka oliwką lub kremem.
a. masaż zewnętrzny twarzy
-masaż czoła – wykonujemy ruchy koliste (jednocześnie po obu stronach) od środka czoła w kierunku ku skroniom, do stawów żuchwowych (5razy);
-masaż policzków – kciukami podtrzymujemy brodę dziecka tak, aby zęby górne i dolne były złączone, a wargi zwierały się; skórę masujemy ruchami okrężnymi od nosa, a następnie od warg w kierunku skroni do stawów żuchwowych;
-masaż brody – masujemy ruchem głaskającym, rozcierającym oraz obszczypywaniem w kierunku skroni do stawów żuchwowych;
-masaż przełyku – masujemy ruchem głaskającym, od dołu ku górze;
-masaż warg – układamy nasze kciuki pod brodą dziecka, tak aby usta były zamknięte. Palcami ( wskazującym i środkowym) masujemy złączone wargi, rozciągając i zsuwając je na kształt dzióbka. Wargi obszczypujemy („lepimy” na kształt pierożka), masujemy miękką szczoteczką do zębów, dotykamy łyżeczkami o różnej temperaturze, pocieramy przedmiotami o różnej powierzchni gładkości. Podczas masażu warg możemy wymawiać głoski dwuwargowe i wargowo-zębowe: b, p, m, w, f w izolacji, np. mmmmm, w sylabach, np. ba, bo, bu, be, bi, by oraz w nagłosie wyrazów, np. mama, baba, fotel, wózek.
b. masaż wewnętrzny jamy ustnej
-masaż języka – masujemy ruchami kolistymi, najpierw po prawej, później po lewej stronie, od czubka w kierunku gardła. Masujemy również powierzchnię podjęzykową, prowokując czubek języka do unoszenia w górę. Chwytamy czubek języka delikatnie w palce (przez gazę) i masujemy ruchem rozgniatającym. Następnie przesuwamy język w płaszczyźnie pionowej i poziomej. Dotykamy go energicznie krótkim ruchem pulsującym, aby sprowokować odruch cofania. Naciskamy na czubek języka palcem i polecamy dziecku wypychać palec. Podbijamy palcem czubek języka od wędzidełka w górę.
-masaż dziąseł – masujemy dziąsła w kierunku przeciwnym do kierunku rośnięcia zębów ( dziąsło dolne - od góry do dołu, a dziąsło górne – od dołu ku górze). Obszary boczne masujemy ku tyłowi. Masaż dziąseł pobudza odruch żucia i wykonujemy go jako ostatni przed posiłkiem.
-masaż podniebienia – podniebienie masujemy ruchami kolistymi w kierunku od przodu ku tyłowi, najpierw po jednej, później po drugiej stronie wzdłuż linii środkowej. Przy masażu podniebienia dziecko może wymawiać samogłoski „a” lub „e”. Z podniebienia przechodzimy do masażu wewnętrznej strony policzków, które masujemy ruchem okrężnym, od kącików ust w kierunku stawu żuchwowego. Następnie masujemy wewnętrzną część warg – ruchami okrężnymi od środka w kierunku kącików ust, najpierw górną wargę, a później dolną.
Masując czubek języka i dziąsła wypowiadamy spółgłoski związane z tą częścią aparatu artykulacyjnego (w izolacji – s, t, d, n, w sylabie – sa, so, su, se, sy, w nagłosie wyrazu – tata, dom, noga); masując środkową część grzbietu języka wypowiadamy głoski: „ś, ź, ć, dź, ń”, np. cia, cio, zima, niania; masując tylną część języka – głoski „k, g, ch”, np. kotek, góra, choinka.
c. Ustno - twarzowa terapia regulacyjna według Castillo-Moralesa
Ustno - twarzowa terapia regulacyjna według Castillo-Moralesa polega na stymulacji neuromotorycznych punktów twarzy. Stosowanie metody ma na celu zwiększenie kontroli dziecka nad mięśniami twarzy, pomoc w podjęciu funkcji ruchów mimicznych, artykulacyjnych, jedzenia, picia.
Ćwiczenia wstępne: dziecko leży na plecach, tyłem do terapeuty, jego głowa znajduje się między nogami terapeuty, co stabilizuje ją i zapewnia rozluźnienie mięśni szyi i obręczy barkowej. Terapeuta kładzie jedną rękę pod potylicę, a drugą na klatce piersiowej ucznia, lekko ją uciskając. Następnie rozciąga kark, poprzez lekkie podciągnięcie głowy do góry. Lekko odchyla głowę do tyłu i do przodu (10 razy). Na koniec terapeuta pochyla i obraca głowę dziecka na bok, następnie wraca z nią do linii środkowej.
Ćwiczenia zasadnicze: stymulacja neuromotorycznych punktów twarzy. Każdy punkt stymulujemy przez około 10 sekund. Wyróżniamy trzy rodzaje stymulacji: ucisk, masaż (ruchy koliste), wibracja. Jednorazowo stosujemy jeden rodzaj stymulacji.
1 – punkt dna jamy ustnej, 2 – punkt podbródka, 3- punkt kąta ust, 4- punkt wargi górnej,
5 – punkt skrzydełka nosa, 6- punkt żwacza, 7- punkt kąta oka, 8- punkt gładzizny
3. Stymulacja czuciowa jamy ustnej i twarzy
a. Stymulacja czuciowa jamy ustnej.
Celem stosowania tej stymulacji jest poprawienie czucia wewnątrz jamy ustnej, zmniejszenie ślinienia, poprawa żucia oraz poprawa wymowy. Przed każdym posiłkiem i przed snem podajemy dziecku odrobinę substancji o bardzo wyraźnym smaku (np. sok z cytryny, miód, dżem, ketchup, musztardę, sól, cukier, pieprz, czekoladę, cynamon). Zawsze mówimy dziecku nazwę podawanej substancji.
Początkowo podajemy dziecku tylko jedną wybraną substancję. Dopiero gdy dziecko oswoimy z poszczególnymi smakami możemy rozpocząć stymulację naprzemienną z użyciem dwu kontrastowych smaków, np. sól – cukier, ocet – miód.
b. Stymulacja dotykowa jamy ustnej.
Celem stosowania tej stymulacji jest poprawa żucia, poprawa czucia w jamie ustnej, poprawa gryzienia, poprawa artykulacji.
-Przykładamy do twarzy dziecka na zmianę zimne i ciepłe przedmioty(np. łyżeczka zanurzona w ciepłej wodzie i druga – zanurzona w zimnej wodzie, gazy zanurzone w ciepłej i w zimnej wodzie).
-Przykładanie kostek lodu do warg dziecka i powolne wkładanie ich do buzi.
-Wdmuchiwanie strumienia powietrza do wnętrza buzi dziecka (przy pomocy rozpylacza, gumowej gruszki dla niemowląt).
-Wdmuchiwanie do wnętrza jamy ustnej (za pomocą rozpylacza do wody) niewielkiego strumienia zimnej, letniej i bardzo ciepłej wody.
-Masowanie dziąseł, podniebienia, języka, wewnętrznej strony policzków elektryczną szczoteczką do zębów.
4. Ćwiczenia czynne
Cel ćwiczeń:
Wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia miękkiego.
Przykłady ćwiczeń:
- wysuwanie języka do przodu i następnie chowanie go w jamie ustnej („języczek – wędrowniczek”),
- wysuwanie języka do nosa i do brody,
- oblizywanie językiem warg ( można dziecku wargi posmarować miodem, czekoladą),
- przesuwanie języka w kąciki ust,
- oblizywanie wewnętrznej strony warg,
- wypychanie językiem policzków (na zmianę) – zabawa w chomika,
- dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów – zabawa w liczenie zębów,
- unoszenie czubka języka do dziąseł (z artykulacją głoski „l”),
- mlaskanie językiem,
- kląskanie językiem – zabawa w konika,
- cmokanie wargami – „buziaki”,
- wprawianie ust w drganie – zabawa w motor,
- wysuwanie warg do przodu, przesuwanie ich w kąciki ust – zabawa w zajączka,
- półuśmiech (odciąganie na przemian kącików warg),
- układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną,
- ściąganie ust jak przy samogłosce „u”, a następnie spłaszczanie ich i cofanie kącików ust jak przy artykulacji samogłoski „i”,
- przy szeroko otwartej buzi wdychanie powietrza nosem, a wydychanie ustami (obserwujemy ruchy podniebienia miękkiego w lusterku),
- kaszel uaktywniający podniebienie miękkie („kaszel dziadka”) z językiem wsuniętym między zęby,
- ziewanie,
- wymawianie sylab: ak, uk, ka, ku
Cel ćwiczeń:
- wydłużenie fazy wydechowej,
- uzyskanie równomierności siły wydechu,
- nabycie umiejętności ekonomicznego zużywania powietrza,
- rozruszanie przepony,
- zapobieganie mówieniu na wdechu,
- wyrabianie nawyku oddychania przez nos, gdyż wdech nosem:
- oczyszcza wdychane powietrze,
- nagrzewa wdychane powietrze,
- nawilża wdychane powietrze,
- zmniejsza opór powietrza, które wdychane ustami dostaje się z dużą siłą bezpośrednio do płuc
Przykłady ćwiczeń:
- puszczanie baniek mydlanych,
- chuchanie na ręce (zabawa: odtajanie zamarzniętej szyby),
- długa artykulacja głoski „s” (zabawa: wypuszczanie powietrza z balonika),
- wypowiadanie na jednym wydechu samogłosek:
aaaaaaaaaaaaa
aoaoaoaoaoao
aou aou aou
- dmuchanie na wiatraczek,
- nadmuchiwanie papierowych torebek, baloników,
- zabawa w pociąg ( pociąg rusza „cz cz cz”; jedzie „puf, puf”; hamuje „iiiiii”),
- wdychanie powietrza przez nos i wydychanie ustami,
- unoszenie rąk w górę podczas wdechu ( np. kwiatki rosną do słońca) i wolne, spokojne ich opuszczanie przy wydechu ( kwiatki układają się do snu),
- dmuchanie na płomień świecy, kłębek waty, skrawki papieru, piłeczki pingpongowe,
- gra na organkach, fletach, trąbkach,
- dmuchanie na płatki bibułki za pomocą słomki,
- przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki,
- obserwowanie ruchów przepony podczas oddychania w pozycji leżącej,
- nadymanie buzi i przepychanie powietrza w jamie ustnej,
- dmuchanie do rurki zanurzonej w wodzie (bulgotanie),
- dmuchanie na pływające statki, łabędzie (statki, łabędzie wykonane z papieru).
Cel ćwiczeń:
- kształcenie uwagi słuchowej,
-- kształcenie pamięci słuchowej,
- wykształcenie umiejętności rozróżniania siły dźwięków, ich wysokości i rytmu,
- opanowanie umiejętności rozpoznawania źródła i kierunku dźwięku, ilości dźwięków (dużo – mało), głośności ( głośno – cicho),
- uczenie kojarzenia dźwięku słów i zadań z określoną sytuacją,
- opanowanie umiejętności różnicowania i naśladowania głosów zwierząt, pojazdów, itp.
- opanowanie umiejętności analizy słów na sylaby,
- opanowanie umiejętności rozpoznawania początku i końca wyrazu,
- doskonalenie umiejętności wydzielania z ciągu mownego wyrazów i zdań, rozumienie ich znaczenia.
Przykłady ćwiczeń:
- ćwiczenia reakcji na dźwięk, np. dziecko siedzi na kolanach matki, ojciec stuka (z tyłu) w bębenek; wtedy matka gwałtownie odwraca się w stronę ojca i wskazuje na niego,
- ćwiczenie reakcji na dźwięk: dziecko siedzi przy stole, przed nim stoi zapalona świeca; po usłyszeniu dźwięku zdmuchuje świecę,
- rozpoznawanie źródła dźwięku, np. przelewanie wody z kubeczka do kubeczka, szelest papieru, uderzanie pałeczką w szkło, dzwonienie dzwonkiem,
- rozpoznawanie odgłosów różnych rzeczy potrząsanych w zamkniętym pudełku (guziki, groch, kasza),
- różnicowanie audycji słownych i muzycznych, np. terapeuta rozkłada przed dzieckiem dwa obrazki: przedstawiające mężczyznę i orkiestrę; w chwili, gdy dziecko słyszy rozmowę nagraną na taśmie magnetofonowej – wskazuje na obrazek z mężczyzną, gdy słyszy muzykę – obrazek z orkiestrą,
- rozpoznawanie odgłosów instrumentów muzycznych, np. bębenek, grzechotka, trąbka, kołatka,
- szukanie źródła dźwięku, np. szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika,
- różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt: np. psa, kota, krowy, kozy, kury, kaczki; pojazdów: samochód, motor, pociąg; różnicowanie odgłosów zjawisk przyrody np. burza, wiatr, deszcz (dźwięki te mogą być odtwarzane z taśmy magnetofonowej),
- rozpoznawanie poszczególnych osób po głosie, np. głos mamy, taty, brata, siostry, babci,
- rozpoznawanie ilości dźwięków (dużo – mało),np. terapeuta wystukuje na bębenku pewną ilość dźwięków, a dziecko układa tyle klocków, ile usłyszało dźwięków,
- rozpoznawanie głośności dźwięków (głośno – cicho),
- wystukiwanie, wyklaskiwanie podanego rytmu,
- segregowanie przedmiotów lub obrazków według pierwszej głoski, np. wyszukaj przedmioty , których nazwy zaczynają się głoską „o”,
- podział wyrazów na sylaby
(np.: czytanie dziecku bajek, wierszyków, układanie puzzli, układanek i opowiadanie ich treści, nauka i śpiewanie piosenek, zabawy tematyczne, konstrukcyjne, dydaktyczne, plastyczne, zabawy w teatrzyk, wycieczki tematyczne, kształtowanie orientacji w schemacie ciała i przestrzeni).
Opracowała mgr Joanna Wernik na podstawie:
- J. Kielin (red.), Rozwój daje radość, Gdańsk 1999;
- B. Rocławski (red.), Opieka logopedyczna od poczęcia, Gdańsk 1993;
- H. Waszczuk, Poradnik logopedyczny dla rodziców dzieci z zespołem Downa, Gdańsk 1998;
- E. Minczakiewicz, Mowa. Rozwój. Zaburzenia. Terapia, Kraków 1997;
- I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1983;
- www. odn – plock.edu.pl (M. Mieszkowicz);
- T. Gałkowski, G. Jastrzębowska (red.), Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole 1999;
- oraz na podstawie szkolenia: „Terapia logopedyczna dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi” prowadzonego przez mgr A. Siemianowską-Bloch